Vorige week waren we met het leertraject van het Stedennetwerk Stadslandbouw bij elkaar in Enschede. Het Stedennetwerk is een landelijk netwerk gemeenteambtenaren die stadslandbouw of lokale voedselketens in hun gemeente stimuleren.

Tijdens deze bijeenkomst kwam een spanningsveld naar boven. Tussen pionieren en vernieuwen buiten de bestaande orde om en tussen aanpassen en verbeteren van het bestaande systeem.Ga je als ambtenaar mee in hoe ´t hoort en moet en wat de ambtelijke organisatie en het bestaande systeem vraagt. Of richt je je op het laten groeien en stimuleren van nieuwe initiatieven en samenwerkingsverbanden die bijdragen aan een duurzame samenleving, vaak tegen de gevestigde orde in. Deze spanning zie ik de laatste maanden op veel plekken terug. Volgens mij laat het zien dat we verder in een kanteling van onze maatschappij aan het raken zijn.

Er is een nieuwe ordening aan het ontstaan
Steeds meer mensen realiseren zich dat de samenleving aan het veranderen is en doen er actief aan mee. Jan Rotmans heeft het over het ´kantelen van de samenleving´:  van een centraal geleide, top-down gestuurde naar een decentrale, bottom-up samenleving.  Van oude verticale instituties (zoals vakbonden, politieke partijen, omroepen, natuur & milieuorganisaties), naar nieuwe, horizontale verbanden (gemeenschappen, coöperaties, sociale en fysieke netwerken).

Kantelen klinkt voor mij alsof er een tipping point is, dat het van het ene op het andere moment om zou kunnen slaan. En als ik om mij heen kijk zie ik dat het nieuwe aan het ontstaan is, naast het oude. Net zoals dat in de natuur gaat.  Een pioniersplant vestigt zich, er komen langzaam nieuwe planten bij en die nemen het geleidelijk over. En dan weer een nieuw soort plant. Enzovoorts…

Je zou de tijdperken of fasen waarin we leven kunnen zien als de curves in de figuur: een nieuw tijdperk, of fase, ontstaat langzaam, maakt een sterkte groei door en neemt vervolgens af in groei. En in de onderstroom ontstaat iets nieuws en dat neemt geleidelijk over.

Op dit moment zitten we in een overgangsfase
Midden tussen twee fasen in: het oude werkt niet meer, het nieuwe is aan het ontstaan. En dat geeft chaos en verwarring. Het oude probeert met man en macht staande te blijven en trekt ons terug. Dat is universeel.. of je het nu om individuele of maatschappelijke veranderprocessen hebt.

De maatschappelijke velden zorg, onderwijs, energie en financiële sector,  ooit opgezet om de doelen van toen te dienen, voldoen niet meer. De mens staat niet meer centraal maar in dienst van structuren. Ze zijn aan vernieuwing toe. Met als kern: de mens komt weer centraal te staan en de structuren in dienst van de mens.

Voor de gevestigde systemen is dat een omslag. Het vraagt van mensen om bewust te zijn of te worden van de organisatie waar je voor werkt: wat doen we voor wie en waarom? En bewust te zijn van jezelf: waar maak ik het verschil in deze organisatie? Waar krijg ik energie van? En hoe maak ik contact met de klant, mijn collega´s en mijzelf ? Het brengt de ordening op z´n kop.

En tegelijk is er in de samenleving al van alles gaande waarin die omslag zich laat zien. Lokaal ontstaan allerlei initiatieven van lokale energiecoöperaties, buurtzorg initiatieven, etc.

En zoals altijd bij vernieuwing… de bestaande systemen hebben belang bij het in stand houden van de bestaande orde. Systemen zijn immers van nature gericht op overleven.  Als je het hart van het systeem dicht nadert komen de duivels naar boven… Dynamieken ontstaan. Symptomen (we noemen ze vaak problemen), laten zien dat het systeem uit balans raakt. En die kom je keihard tegen.

Wat vraagt het van vernieuwers & veranderaars?
Hoe ga je daar nu mee om, vragen mensen mij soms.

In groepen zie ik regelmatig dat de twee velden tegenover elkaar kunnen komen te staan: de vernieuwers tegen de aanpassers. Dat vernieuwers de neiging hebben om buiten het bestaande systeem om te gaan, of er hard tegenaan te schoppen. En dat de aanpassers zeggen dat t volgens het systeem niet kan. Dat worden soms hele persoonlijke discussies. Wat ik weet vanuit mijn kennis over systemen is dat als je heel hard roept dat het oude niet meer werkt of het nieuwe niet mogelijk is, je het buitensluit. En dat is een goed recept om het huidige patroon te versterken.

Ik zie steeds duidelijker dat de huidige situatie van ons vraagt om in beide velden te kunnen bewegen. Het herkennen en erkennen van de beide velden, de achterliggende drijfveren, motieven van mensen in beide velden zien en herkennen. Zonder oordeel waarnemen en zien wat zich afspeelt. Wat er (in de onderstroom) aan het ontstaan is en wat moeite heeft om op te houden en wat daar de goede redenen voor zijn. En erkennen van de wat de waarde van de nu afbrokkelende instituties is geweest en wat het ons heeft gebracht. Dat geeft ruimte voor vernieuwing.

Dit speelt zich af op maatschappelijke niveau, maar individueel kom je het ook tegen. Een eerste stap is om in gesprek te gaan met elkaar in plaats van tegen elkaar. Open waarnemen en luisteren, voorbij aannames en oordelen, open naar wat de ander te vertellen heeft en wat zich wil laten zien.

Op woensdag 16 april as. gaan we daar in de Plattelandskracht Uitzoomdag mee aan de slag: www.plattelandskracht.nl/uitzoomdag